Türkiye’de Hayvan ve Hayvansal Ürün Üretim Planlaması

Başlığı görünce şöyle bir soru akla gelebilir. Hayvansal üretimde de planlama olur mu? Veya gerek var mı? Hayvansal üretimde planlamaya geçmeden önce, bölgelere göre yetiştiriciliği yapılacak hayvancılık işletmelerinin kuruluş felsefesi üzerinde biraz durmakta ve bu konu da, kısa bir değerlendirme yapmakta fayda var. Orta ve büyük ölçekli, hayvancılık işletmelerini kurma planından önce, işletmeye teşebbüs edecek müteşebbislerin kafasında şu iki temel felsefi düşünce mutlaka yer almalıdır.

Bunlardan birincisi, hayvancılık işletmeleri, entansif (tamamen kapalı, mera ve araziden yararlanma imkanı yok, üretim süreci boyunca yüksek düzeyde protein ve enerji içeren yemlerle beslenme) işletmecilik modeline kaydıkça, maliyet artar ve kar oranı düşer. Karlı ve tatmin edici bir hayvancılık işletmesinde temel felsefe, hayvanın en azından yaşama payı beslenme ihtiyacı meradan karşılanmalı. Verim payı ihtiyacı için ilave besin maddesi içeren yem verilmeli. Bu imkan sınırlı ise, bu ihtiyacı karşılayacak meraya ilave kaliteli kaba yem (yonca, silajlık mısır, korunga fiğ, yemlik pancar vb) üretimi ile temini ucuz ve kolay olmalıdır.

İkinci felsefe ise, altı boş (yem (konsantre ve kaba) olduğu gibi dışa bağlı)  ve üstü boş (elde edilen ürün ham ürün olarak pazarlanmakta, hayvansal ürünlere dayalı gıda (et, süt vb) entegrasyonları bulunmayan, bir hayvancılık işletmesine ne teşebbüs edilmeli ne de böyle bir işletmeye yönlendirilmeli.

Bu iki konunun işletmecilik açısından, önemini belirtmek için kısa bir değerlendirme yapmakta yarar vardır. Hayvancılıkta kullanılan konsatre yemlerin, hammaddesini üreten çiftçiden (konsantre yemlerin hammaddesinin % 70’ni arpa, yulaf, mısır, soya vb tarla ürünleri oluşturur), tekrar çiftçiye yem olarak gelinceye kadar en az 6-7 aracı sektörden geçmektedir.  Yine aynı şekilde çiğ süt ve et,  işlenmiş ürün olarak mutfağa girinceye kadar en az 6-7 aracıdan geçmekte, dolayısıyla işlenmiş bir hayvansal ürün gıdası mutfağa girinceye kadar aracı sayısı 12 -14 arasında değişmektedir. Bu zincirin maliyeti artırmadaki etkisi gayet açıktır.

Tarımsal üretimde, bitkisel üretimi bir çiftçi, hayvansal üretimi başka bir çiftçi yapmaz. Özellikle katma değeri düşük tarla ürünlerinde karlılığı artıran, temel uygulamalardan birisi de bitkisel üretimde, üretilen ürünlerin hayvancılıkta değerlendirildikten sonra pazara sürülmesidir. Bu kombine tarımsal üretim, çiftçilik sektöründeki karlılığı artıran temel yetiştiriciliktir. Daha önceki yazılarda da belirtildiği gibi, Türkiye’de gıda ürünlerindeki yıllık enflasyonun çok yüksektir (OECD ülkelerinde 1., Dünya ülkelerinde sondan 4. ülke). Bunun da temelinde, üretim maliyeti girdilerini artıran,  belirtilen temel konular gelmektedir. Bu iki temel yetiştiricilik felsefesini belirttikten sonra, üretim havzalarına göre, tür seçimi ve üretim planlama konusuna geçmeden, kısaca Türkiye hayvan ve hayvansal ürün üretim potansiyelleri ile ihracat ve ithalat değerlerini tekrar kısaca özetlemekte yarar vardır.

Türkiye Hayvan ve Hayvansal Ürün Dengeleri ile ülkesel ihracat ve ithalat Değerleri

Yetiştiriciliği yapılan her bir hayvan türleri için yetiştirme potansiyelleri ile ihracat ve ithalat değerlerini, ayrı başlıklar altında ve özet tarzında vermekte ve değerlendirmekte yarar vardır.

Belirtilen ve verilen değerlendirme, yorum ve analizler, 2020 ve 2021 yıllarındaki; TÜİK,  T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, HAYGEM (Hayvancılık Genel Müdürlüğü), Doğu Karadeniz İhracatçılar Birliği (DKİB) ve FAO 2019, 2020; verileri ve açıklamaları dikkate alınarak değerlendirilmiştir. 

Türkiye Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Varlığı ile Hayvansal Ürün Üretim Dengeleri Ülkesel İhracat ve İthalat Değerleri

Türkiye 2021 yılı büyükbaş hayvan sayısı 17.851.543 baş, manda sayısı 185.574 baş, Küçükbaş hayvan sayısı ise 57.519.204 baş olmuştur. Aynı dönemde koyun sayısı 45.177.690 baş, keçi sayısı ise 12.341.514 baş olmuştur.

Türkiye büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı birlikte değerlendirildiğinde, hayvan sayısı açısından dünya ülkeleri sıralamasında ilk on ülke, Avrupa ülkeleri sıralamasında ise birinci sırada yer almaktadır.

Türkiye kırmızı et üretimi 2021 yılında, 1.952.038 ton olarak gerçekleşmiştir. Toplam kırmızı et üretimin 1.460.719 tonu sığır eti, 385.933 tonu koyun eti, 94.555 tonu keçi eti, 10.831 tonu manda eti üretiminden sağlanmıştır. Bu üretim potansiyeli ile Türkiye kırmızı et üretim ve tüketiminde dünya ortalamasının üzerindedir. Türkiye sığır eti üretim miktarı, dünya ülkeleri sıralamasında 11. Sırada yer almaktadır.

Türkiye 2021 yılında 261.688 baş sığır (283.793.000 $), 1.205 ton sığır eti (7.210.000 $) ve 35.384 baş küçükbaş (9.602.000 $) canlı hayvan ve hayvansal ürün ithal etmiştir. Bunun karşılığı da toplam 300.605.000 dolar döviz harcanmıştır.

2021 yılında Canlı Hayvan sektöründe 103,7 milyon dolarlık ihracat, 307,8 milyon dolarlık ithalat gerçekleşmiştir. Dış ticaret açığı 204,1 milyon dolar olan sektör, net ithalatçı konumdadır.

Türkiye çiğ süt üretimi 2021 yılında 23.200.306 ton olmuştur.
Toplam çiğ süt üretiminin %92,1'i inek, %4,9'u koyun, %2,7'si keçi ve %0,3'ü manda sütünden sağlanmıştır. İnek sütü üretimi 21.367.483 ton kadardır. Türkiye inek sütü üretimi bakımından dünya ülkeleri sıralamasında 9. sırada yer almaktadır.

Türkiye’de 2021 yılında, süt ve süt Ürünleri sektöründe 496,1 milyon dolar ihracat, 53,6 milyon dolar ithalat yapılmıştır. 442,5 milyon dolar dış ticaret fazlası veren sektör, net ihracatçı konumundadır. Sığır eti ithalatı da değerlendirildiğinde, hayvansal ürünlerde Türkiye 2021 yılında net 435,29 milyon dolar (442,5 – 7,21 milyon $) dış ticaret fazlası olan bir ülkedir.

Türkiye’de 2022 yılının ilk 8 ayında, süt ve süt ürünleri sektöründe; 467,9 milyon dolar ihracat, 43,8 milyon dolar da ithalat olmuştur. Buna göre 2022 yılının ilk 8 ayında, Türkiye’nin süt ve süt ürünleri ihracat fazlalığı 424,1 milyon dolar olmuştur. Muhtemelen 2022 yılı dış ticaret fazlası daha fazla olması beklenmektedir. Ürünlerde dış ticaret fazlası olan bir ülkede, hayvan ve hayvansal ürün ithalatına gerek olmaz. 

Türkiye’de 2021 yılında sağılır inek sayısı yaklaşık 6,8 milyon baş civarıdır. Bu hayvan varlığının yaklaşık; 3,4 milyon başı saf kültür ırkı, 2,7 milyon başı melez ırk ve 0,7 milyon başını da yerli, sığır ırkları oluşturmaktadır.

Bu potansiyele sahip bir ülkede, canlı hayvan (damızlık dahil) ve hayvansal ürün ithalatına ihtiyaç duyulmaz. Nitekim yukarıda da belirtildiği gibi hayvan ve hayvansal ürünlerin dış ticaret verileri birlikte değerlendirildiğinde, Türkiye dış ticaret fazlalığı 231,19 milyon dolardır (435,29 – 204,1).

Türkiye’de sağılır kültür ırkı sığırlardan yıllık, en az % 50 buzağı alınsa (% 50 erkek % 50 dişi), dişi buzağıların da % 50’si damızlık karakterde olsa (bu oran % 70 hesap edilir). Türkiye’de özel bir planlama ve destek uygulaması ile yıllık 850.000 baş pedigrili, kültür ırkı damızlık düve yetiştirilebilir (3,4 milyon/2 = 1,7 milyon/2 = 0,85 milyon). Bu rakamda Türkiye’yi damızlık düve ihraç eder konuma rahatlıkla getirir. Bu potansiyel güce rağmen, ithalatın uzun yıllar devamını okuyucuların yorum ve takdirine bırakıyorum.

Türkiye Kanatlı Hayvan Varlığı ve Ürün Üretim Dengeleri ile Ülkesel İhracat ve İthalat Değerleri

Türkiye’de 2021 yılı verilerine göre; 121.001.000 baş yumurta tavuğu, 270.293.000 baş et tavuğu olmak üzere toplam 391.384.000 baş tavuk; 4.704.000 baş hindi, 1.478.000 baş kaz ve 540.000 baş ördek bulunmaktadır.

Türkiye kanatlı eti üretimi 2021 yılında, 2.297.071 ton olmuştur. Toplam beyaz et üretiminin; 2.245.770 tonu (%98) piliç, 51.301 tonu (%2) da hindi eti üretiminden sağlanmıştır.  Türkiye’nin 2021 yılı kanatlı eti ihracatı 588.129 tondur. Dünya ülkeleri içerisinde, Türkiye kanatlı eti üretiminde 10., kanatlı eti ihracatında ise 7. sıradadır. 2021 yılında beyaz et sektöründe 756,1 milyon dolarlık ihracat, 2,5 milyon dolarlık ithalat yapılmıştır. Dış ticaret fazlası 753,6 milyon dolar olan sektör, net ihracatçı konumundadır.

 Türkiye’nin Yumurta üretimi 2021 yılında, yaklaşık 1.175.000 ton, yumurta ihracatı ise 221.409 ton olarak gerçekleşmiştir. İhracattan elde edilen gelir de 375 milyon dolar olmuştur. Türkiye tavuk yumurtası üretimi ile dünya ülkeleri sıralamasında 8., ihracat ile de 2. sırada yer almıştır.

Hayvan Yemi

2021 yılında Hayvan Yemi sektöründe 536,3 milyon dolarlık ihracat, 4,8 milyar dolarlık ithalat gerçekleşmiştir. Dış ticaret açığı 4,26 milyar dolar olan sektör, net ithalatçı konumundadır. Ayrıca en çok ithalat yapılan tarım ve gıda sektörü konumundadır.

2021 yılında, bir önceki yıla göre soya fasulyesi ithalatı%32, arpa ithalatı %300, dane mısır ithalatı % 45 artmıştır. Arpa ithalatının %300 artması da dikkat çekicidir. Sektördeki dışa bağımlılık ve ithalat rakamlarının büyük olması, ülke ekonomisi açısından olumsuz değerlendirilmekte, temel bir girdi olan hayvan yemi kullanılan çok sayıda sektörde dövize karşı kırılganlığa neden olmaktadır. Bunun yanında hayvan ve hayvansal ürünlerde, üretim maliyetinin artmasında önemli rol oynamaktadır.

Türkiye Su Ürünleri Üretim Dengeleri ile Ülkesel İhracat ve İthalat Değerleri

Su ürünleri üretimi 2021 yılında, 799.851 ton olarak gerçekleşmiştir. Su ürünleri ihracatı, miktar bazında, 239.000 ton, tutar bazında 1,401 milyar dolar olmuştur. Buna karşılık 217 milyon dolar karşılığı 105.000 tonluk ithalat yapılmıştır. Türkiye su ürünlerinde 1,184 milyar dolar, dış ticaret fazlalığı ile net ihraç eden sektörlerdendir.

Türkiye’de Bal Üretimi ile Ülkesel İhracat ve İthalat Değerleri

Bal üretimi 2021 yılında 96.344 ton olarak gerçekleşmiştir. Bu potansiyeli ile Türkiye bal üretiminde Dünya’da, Çin’den sonra 2. sırada yer almaktadır. 2021 yılında 9.875 ton bal ihraç edilmiştir. Bu ihracattan 30.498.600 $ gelir sağlanmıştır. Bir önceki yıla göre aynı verilerde; miktarda %65 (5.972 ton), değerde ise %18 (25.856.972 $) artış olmuştur. Ocak-Haziran 2022 döneminde de 8.892 ton bal ihracatı olmuştur. Bu ihracattan 23.829.670 $ gelir sağlanmıştır. Bu verilere göre 2022 yılında ve gelecek yıllarda bal üretim ve ihracatının artarak devam edeceği görülmektedir.

Türkiye hayvan ve hayvansal ürün potansiyelleri açısından, yukarıda ayrı başlıklar da ve özet bilgi tarzında verildiği ve değerlendirildiği üzere, oldukça yüksek bir üretim gücüne sahiptir. Bütün hayvancılık tür işletmeleri ve ürünleri için önemli bir ihracat potansiyeline sahip ülkedir. Ancak özellikle damızlık sığır, besi danası, sığır eti ve küçükbaş hayvan ithalatı hiç gündemden düşmemiştir. Bu kalemlerde, son 12 yılda aralıksız ithalat yapılmıştır.

Türkiye için belirtilen alanlarda yapılan ithalat gereksiz ve anlamsızdır. Zira uygun bir üretim planlaması ve buna uygun destek politikaları ile yurt dışına giden bu dövizin yarısı Türk çiftçisine verilse; ülkede hem üretim artar hem de üretim maliyetleri bu günkü rakamların çok altına düşer. Aynı zamanda ithalat yapılan hayvan ve ürünlerde, ihracatçı ülke konumuna gelir.

Genelde hayvan ve hayvansal ürün ithalatının temelinde ihtiyaç değil, üretim pahalılığından dolayı iç piyasada fiyatı düşürmek yatmaktadır. Yetkililer de bu noktadan ikna edilmektedir.  Fiyatı bu yönle düşürme yoluna gidileceğine, üretim maliyetini düşürecek, üretim planlamalarının yapılması ve buna uygun destek politikalarının uygulamaya aktarılması daha akılcıdır.

Üretim maliyetlerini artıran en önemli sebeplerin başında hem bitkisel üretimde, hem de hayvansal üretimde ekolojik üretimden ve buna bağlı planlamadan, uzak üretim ve destek politikaları yatmaktadır. Bu konu gerekçeleri ile birlikte, tarımsal üretim kollarında ayrı ayrı belirtilen, destek politikalarının değerlendirildiği yazı dizilerinde belirtilmişti.

Türkiye’de hayvan ve hayvansal ürün üretim planlamasının önemi, üretim maliyetlerini düşürme ve Türkiye’nin bu alanda dış ticaret rekabetini geliştirmek için oldukça önemlidir. Her bir alt başlıkta değerlendirildiği gibi, üretim potansiyeli ile ülkenin yaşadığı sonuç paralel değildir. Edirne’den Karsa kadar her bir hayvan türü ve üretilen ürüne, eşit desteğin verilmesi doğru değildir. Üretim bölge havzalarına göre üretim planlaması ve destek politikaları uygulamaları geliştirilmelidir.

Konuyu kısaca açmak ve belirtmek gerekirse, mera kalite ve imkanları ile kaliteli kaba yem üretim şartlarının uygum olmadığı (yüzeysel su kaynaklarının (akarsu, göl, gölet, baraj vb) olmadığı ve yer altı su kaynaklarının sınırlı olduğu bölge ve havzalarda), büyükbaş yetiştiriciliği desteklenmez ve teşvik edilmez. Bu bölgelerde küçükbaş ve diğer sektörler desteklenir. Tam tersi belirtilen şartları taşıyan bölge ve havzalarda da büyükbaş desteklenir ve teşvik edilir. Bu şekilde bir yetiştiricilik planlamasının, üretim maliyetleri miktarlarında ne düzeyde düşme olacağını belirtmek, uygun olmaz. Yalnız şu andaki üretim maliyetlerini çok ciddi şekilde aşağıya çekeceği rahatlıkla belirtilebilir. Belirtilen konuyu Türkiye haritası ve üretim havzaları bazında bölgesel olarak belirtmek gerekirse, şöyle bir değerlendirme yapılabilir.

Trakya havzası, Marmara, Ege ve Akdeniz Bölgelerinde; hayvansal üretimin yapıldığı havzalarda, süt sığırcılığı yetiştiriciliği, öncelikli destekleme kapsamına alınmalıdır. Karadeniz bölgesinde ise arazi sınırlılığından dolayı, küçük yapılı süt sığırcılığı işletmeleri, öncelikli destekleme kapsamına alınmalıdır.

İç, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde, küçükbaş hayvancılık yetiştiriciliği planlama ve destekleme uygulamaları politikaları geliştirilmelidir. Doğu Anadolu bölgesinde, arazi uygunluğundan ve bitkisel gelişim yapısından dolayı, ayrıca et üretimine yönelik büyükbaş besiciliği de destek kapsamına alınmalıdır. Ayrıca bu üç bölgenin yüzeysel su kaynaklarının ve yer altı su kaynaklarının yeterli olduğu havzalarda süt sığırcılığı öncelikli destek kapsamına alınabilir.

Ayrıca bütün bölgelerde geçmiş yıllarda yaygın olan ve her çiftçi ailenin; hem kendi ihtiyacını karşılayacağı hem de belirli miktarlardaki ürünleri pazarlayabileceği, küçük aile yapısı hayvancılık işletmeleri canlandırılabilir (büyükbaş ve küçükbaş). Zira bu yetiştiricilik kolu, üretimi ucuz, masrafı az, artık ürünlerin değerlendirildiği, bir sektördü. Gıda enflasyonunda Türkiye’de var olan bu yapıyı yok etmenin de çok önemli etkisi vardır.

Bu yazı ile birlikte, Türkiye Tarımsal üretimindeki temel sorunların, kaynakları ve çözüm önerileri tamamlanmış olmaktadır. Tarımsal üretimdeki güncel konu ve değerlendirmelerle ilgili yazılarda buluşma dileğiyle. 30.01.2023.